2. 2. Systematyka szant      Znawcy marynarskich pieśni pracy dzielą je na wiele sposobów. W książce Marka Siurawskiego opisany jest podział ze względu na rodzaj wykonywanej pracy. Dlatego nazwy poszczególnych szant wywodzą się od nazwy urządzenia, na którym pracowali żeglarze. W książce Szanty i szantymeni autor wymienia i po kolei opisuje szanty: kabestanowe fałowe refowe brasowe szotowe pompowe zaśpiewy47      Jerzy Wadowski, inny znawca szant w Polsce stosuje podział pieśni pracy ze względu na różne kryteria. Do szant żeglarskich, czyli pieśni roboczych wykonywanych w trakcie prac marynarskich na statkach żaglowych dołącza szanty rybackie i szanty wioślarskie, nazywając je wszystkie szantami marynarskimi. Pierwszy z tych podziałów jest ze względu na wykonywaną pracę i wygląda w następujący sposób: "szanty zwane rybackimi - to pieśni robocze pracy zespołowej, stosowane przy obsłudze narzędzie połowowych; szanty zwane wioślarskimi to pieśni robocze pracy zespołowej, stosowane w trakcie ręcznego napędzania urządzeń pływających; szanty zwane żeglarskimi - to pieśni robocze pracy zespołowej, stosowane przy obsłudze osprzętu urządzeń pływających48 Autor dodatkowo dzieli je na: szanty takielunkowe (takielunek to termin, który oznacza omasztowanie, olinowanie i ożaglowanie statku) i mechanizmowe49

Kolejne kryterium, jakie Jerzy Wadowski stosuje, to stopień rozwoju literackiego i cechy muzyczne. Tutaj szanty dzielone są na: "śpiewny pokrzyk, który przypominał kilkudźwiękowy melizmat, tekst był bezznaczeniowy szanta pokrzykowa, podobnie jak poprzednia bez literackiego znaczenia tekstu, bliska recytatywowi, ale o ustalonej strukturze rytmicznej szanta wersetowa, o ubogiej treści literackiej; pod względem muzycznym melodyka nie była zbyt rozwinięta, dominowała tu rytmika periodyczna szanta fabularna, która miała najbardziej ze wszystkich rozwiniętą treść literacką i melodię, utrzymana w zrównoważonej melice i rytmice"50.      Ten podział szant odzwierciedla przemiany i rozwój technik marynarskich, spowodowany zmianami konstrukcyjnymi urządzeń pływających.

47 M. Siurawski, Szanty i szantymeni , Kraków 1999 48 J. Wadowski, Pieśni spod żagli, Gdańsk, s. 68 49 Ibidem, s. 84 50 Ibidem, s. 70

Stan Hugill (1906 - 1992), jeden z największych autorytetów w tej dziedzinie muzyki folkowej, w swej książce Shanties from the Seven Seas wszystkie pieśni pracy dzieli na dwie grupy51. Pierwsza z nich to: hauling songs, zwane w Polsce szantami takielunkowymi, do której należą pieśni: fałowe lub długiego pociągnięcia krótkiego pociągnięcia pompowania liny lub szotowe przemiennego chwytu odchodzenia zwijania żagla Druga zaś grupa szant to: heaving songs, zwane w Polsce szantami mechanizmowymi, w której autor wyróżnia: pieśni kabestanu głównego lub windy kotwicznej pieśni kabestanu pomocniczego szanty pompowe      Dla mnie osobiście, najbardziej właściwym i zrozumiałym jest podział, ze względu na rodzaje prac wykonywanych na pokładzie, ponieważ dla żeglarzy jest on najważniejszy. Dlatego rodzaje pieśni pracy marynarzy będę opisywała posługując się systematyką szant według Marka Siurawskiego.

51 S. Hugill, Shanties of the Seven Seas. Shipboard Work - Songs and Songs Used As Work - Songs From the Great Days of Sail, London and Henley, op. cit., s. 26

2. 3. Charakterystyka szant

Poniżej zostaną opisane wszystkie rodzaje marynarskiej pieśni pracy. Jednak ze względu na wielość i różnorodność zastosowanych terminów zanim to uczynię, wyjaśnione zostaną znaczenia niektórych słów, jakie łączą się z żeglarstwem i z pieśnią pracy, śpiewaną na żaglowcach.

Pierwszym z nich jest słowo szanta. Jerzy Wadowski w swojej książce wyjaśnia je w ten sposób: "Jest to rodzaj pieśni roboczej, tzn. pieśni pomagającej utrzymać pożądane tempo i rytm pracy, stosowanej dla zespolenia równoczesnych wysiłków osób wspólnie wykonujących pracę, na przykład ciągnących linę lub napędzających kabestan"52 ["kabestan - winda o osi pionowej do wyciągania lin"53] Istnieje kilka teorii na temat etymologii słowa szanta. Oto niektóre z nich: Szanta pochodzi od nazwy domów na palach, jakie budowali Murzyni z Wysp Karaibskich, pracujący przy wyrębie drzew. "Owe chaty, zwane shanties można było przesuwać na pniach drzew, ciągnąc za odpowiednio zamocowane do ścian liny. Wtedy na dachu szanty siadał najbardziej leniwy drwal (...) i improwizował swoistą pieśń, której rytm i tempo ułatwiały tę robotę"54 Pieśń ta wywodzi się od oryginalnych pieśni francuskich traperów i handlarzy skór, którzy krążyli po rzekach i jeziorach Kanady, śpiewając je. Pieśń ta miała nazwę chanson. Nazwa szanta pochodzi od nazwy małych knajpek w dzielnicy portowej, w których spotykali się żeglarze. Miejsca te mieściły się w szopach typu szanta. Zbierali się w nich głównie dokerzy i sztauerzy bawełny - czyli pracownicy portowi Nazwa ta wzięła się od angielskiego słowa chant, oznaczającego po prostu: śpiewać, intonować55.      Te cztery teorie są najbardziej wiarygodne, bo potwierdzone przez Stana Hugilla, który opisał je wszystkie we wspomnianej już przeze mnie książce Shanties from the Seven Seas.

52 J. Wadowski, Pieśni spod żagli, s.36 53 [hasło] w: A. Kolaszewski, P. Świdwiński, Żeglarz i sternik jachtowy, Warszawa 1996, s. 128 54 M. Siurawski, Szanty i szantymeni, Kraków 1999, s. 15 55 Ibidem, op. cit., s.16

Kolejnym terminem wymagającym wyjaśnienia jest szantymen. Oznacza on człowieka, którego zadaniem było usprawnienie pracy całej załogi poprzez śpiew. Każdy, kto pracował w tym zawodzie powinien był mieć donośny, twardy i rytmiczny głos, taki, aby docierał do dziesiątek pracowników, wśród szumu fal i zgrzytu uruchamianych mechanizmów56. Początkowo szantymen był wyłącznie śpiewakiem na okręcie, jednak, gdy w epoce wielkich żaglowców załogi były coraz mniejsze, a pracy nie ubywało, oprócz tego, że śpiewał, ciężko pracował razem z innymi. Ostatni Szantymen - tak nazywano Stana Hugilla, człowieka, który w latach 1922 - 1945 pracował jako ostatni zawodowy szantymen na ostatnim handlowym statku żaglowym o nazwie Garthpool57.

Poniżej wyjaśnione będą terminy, związane bezpośrednio z jachtem, od których zaczerpnięte są normy pieśni. Żagiel - "to płat tkaniny, na który działa wiatr, wywołując powstawanie siły aerodynamicznej. Każdy żagiel sporządzony jest z brytów (pasów tkaniny). Brzegi żagla nazywa się likami."58 Kabestan jest to winda (wciągarka), o pionowej osi służąca do wybierania lin59 Handszpak - drzewiec umieszczony w głowicy kabestanu, służący do obracania nim; podobnie jak w kieracie. Reje - "to poziome drzewce, służące do mocowania górnych lików żagli rejowych."60 Szoty - "liny służące do manewrowania żaglami, to jest ustawiania żagli w żądanym położeniu w stosunku do wiatru."61 Cumy - "liny służące do przymocowania jachtu do nabrzeża w porcie"62 Fały są to wszelkiego rodzaju liny, które służą do podnoszenia i opuszczania żagli, lub innych ruchomych części osprzętu63 Ref jest to poprzeczny rząd krótkich linek, przymocowanych do żagla w jego dolnej części, które służą do zmniejszania powierzchni żagla przy silnym wietrze64 Kubryk - zbiorowe pomieszczenie mieszkalne załogi na statku65 Bras - lina umocowana przy końcu rei, służąca do obracania jej w płaszczyźnie poziomej66 . Lina ta umożliwiała ustawienie żagli rejowych pod odpowiednim kątem do wiatru.

56 http://abd.skorek.webpark.pl/szanty/coto.htm 57 http://www.szantymaniak.pl/index.php?notka=53>/a> 58 w: A. Kolaszewski, P. Świdwiński, Żeglarz i sternik jachtowy, Warszawa 1996, s.133 59 Ibidem, s. 128 60 Ibidem, s. 130 61 Ibidem, s. 131 62 Ibidem, s. 131 63 Ibidem, s. 131 64 [hasło] w: Jan Tokarski, Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980, s. 631 65 http://www.slownik-online.pl/kopalinski/FFC1E00BD3F967B8C12565ED00479BF8.php 66 [hasło] w: Jan Tokarski, Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980, s. 93

Poprzedni rozdział

Następny rozdział